ՀՀ վարչապետ Նիկոլ Փաշինյանն այսօր դատաիրավական համակարգի վերաբերյալ իր ելույթում հստակ հայտարարեց՝ եկել է դատական համակարգում վիրահատական միջամտություններ իրականացնելու ժամանակը եւ ներկայացրեց արվելիքի օրակարգը՝ բաղկացած 5 կետից։ Այդ կետերից մեկը, ինչպես նշեց վարչապետը, Հայաստանում գործող բոլոր դատավորներին, այսպես ասած, vetting-ի ենթարկելն է:
Այսինքն՝ հանրությունը պետք է ամբողջական տեղեկատվություն ունենա դատավորի ունեցած քաղաքական կապերի ու ծագումնաբանության, գույքային վիճակի, դատավորի կարգավիճակում եւ նախորդ շրջանում ծավալած գործունեության, անհատական եւ պրոֆեսիոնալ հատկանիշների մասին: Թեմայի շուրջ զրուցել ենք ԱԺ փոխնախագահ Լենա Նազարյանի հետ։
— Տիկին Նազարյան, վարչապետն այսօր հայտարարեց դատավորներին վեթթինգի ենթարկելու մասին։ Դատավորները հիմա էլ ներկայացնում են տարեկան հայտարարագիր, դրանից բացի՝ ինչպե՞ս է ստուգվելու նրանց գույքային վիճակը։
— Այսպես ասած, vetting-ն անցումային արդարադատության գործիքներից է եւ օգտագործվում է պաշտոնատար անձանց համապատասխանությունն իրենց զբաղեցրած պաշտոններին ստուգելու ժամանակ: Գույքային vetting-ի ենթարկվող պաշտոնյաները պետք է ներկայացնեն է՛լ ավելի մանրամասն հայտարարագիր եւ հայտնեն այս պահի դրությամբ իրենց ունեցած գույքի մասին: Ի տարբերություն տարեկան եկամուտների մասին հայտարարագրի՝ vetting-ի հայտարարագիրը միանգամյա է: Այս հայտարարագիրն էլ հիմք կլինի vetting-ի գործընթաց սկսելու համար: Այն պաշտոնյաները, տվյալ դեպքում դատավորները եւ գուցե նաեւ իրավապահ մարմինների ներկայացուցիչները, որոնք չեն ցանկանա հանրությանը հայտնել իրենց գույքի եւ դրա ծագման մասին տեղեկություններ, պետք է հեռանան համակարգից, քանի որ իրենց ոչ թափանցիկ եւ հաշվետու վերաբերմունքով ստվեր են գցում եւ գցելու դատական համակարգի անկախության վրա: Այս պահին պարզ չէ, թե որ մարմինն է ստուգելու հայտարարագիրը: Միջազգային պրակտիկայում հայտնի է, որ դա անում է կամ հանրային հեղինակություն ունեցող հանձնաժողովը, կամ էլ հակակոռուպցիոն մարմինը: Մեր դեպքում, ամենայն հավանականութամբ, կլինի երկրորդ տարբերակը։
— Ինչո՞ւ է պետք օգտագործել vetting-ն ընդհանրապես:
— Հայաստանում դատական համակարգի հանդեպ եղած հանրային անվստահությունն այն աստիճանի է, որ այս գործիքի կիրառումը դարձել է հրամայական: Ընդ որում՝ անվստահության վերաբերյալ հայտարարություններ հնչում են դատական գործընթացի՝ առանց բացառության բոլոր կողմերից: Այստեղ նույնիսկ արդեն կարեւոր չէ՝ դատարանի որոշումը օրինական է, թե անօրինական, հիմնավորված է, թե անհիմն, որովհետեւ, միեւնույն է, չկա վստահություն, եւ սա է առանցքային հարցը: Մինչդեռ, անկախ նրանից, թե ինչ որոշում է կայացնում դատարանը որեւէ մեկի մոտ նշույլ անգամ կասկած չպետք է մնա, որ դատարանը գործել է անկախ: Իսկ հիմա դատարանի որոշումից դժգոհները սկսում են տարբեր ազդեցություններ փնտրել, ինչն էլ խաթարում է արդարադատության հաստատումը: Փաստաբանները, պաշտպանները, դատախազները, քննիչները, մեղադրյալները՝ դատավարության գործընթացի բոլոր կողմերի մոտ կա կասկած, որ դատարանն անկախ չէ: Սա նման է խելագարության ու մշտապես լարված վիճակում է պահում հանրությանը: Ինձ բացարձակ միեւնույն է, թե որ գործով ինչ որոշում կկայացնի դատարանը. ինձ պետք է վստահություն, որ այն պրոֆեսիոնալ է եւ անկախ: Ու այս ամենի մեջ ինձ զարմացնում է դատավորական համայնքի օդերում լինելը, բացարձակ անտարբերությունն իրենց հանդեպ ունեցած այս ծայրահեղ աստիճանի անվստահության նկատմամբ: Այս ամբողջ փոփոխությունների ընթացքում այդ համայնքը բացարձակ անհաղորդ ու անմասնակից մնաց իրենց հանդեպ հնչած մեղադրանքների նկատմամբ: Վստահության կորուստը պետք է լիներ դատավորների համար առաջին մտահոգությունը, մինչդեռ ոմանց մտահոգությունը պատուհանից դատարան խցկվելն է: Ասենք թե պատուհանից ներս մտավ, հասավ իր աթոռին՝ չի՞ մտածում, որ իր որոշումը, ինչպիսին էլ լինի, շահարկվելու է ու չի՛ ընդունվելու:
Դատավորներից մեկն էլ, անունը չնշեմ, ասում է՝ վեթթինգ է, թե ինչ է, դատավորի համար ստորացուցիչ գործընթաց է…: Ես ուզում եմ հասկանալ՝ իսկապե՞ս ստորացուցիչ է հանրությանը հայտնել տիրապետած գույքի մասին տեղեկություն: Իմ կարծիքով՝ ստորացուցիչ է հանուն Հայաստանի Հանրապետության կայացրած որոշման հանդեպ տոտալ անվստահությունը:
— Իսկ ինչպե՞ս են բացահայտվելու դատավորների ունեցած քաղաքական կապերն ու ծագումնաբանությունը, ինչպե՞ս է հնարավոր ինֆորմացիա ձեռք բերել նրանց՝ նախորդ շրջանում ծավալած գործունեության, նրանց՝ նախկին կոռուպցիոն համակարգի ներկայացուցիչների հետ կապի եւ անհատական ու պրոֆեսիոնալ հատկանիշների մասին։
— Հայտարարագրի իմաստն այն է, որ այդ ամբողջ ինֆորմացիան տրամադրում են պաշտոնյաները, իսկ եթե կեղծում են հայտարարագրման ենթակա տվյալները, ապա պետք է է՛լ ավելի խիստ պատասխանատվության ենթարկվեն, քան հիմա է նախատեսված տարեկան եկամուտների մասին կեղծ տվյալներ տրամադրելու համար:
— Գաղտնիք չէ, որ Սերժ Սարգսյանն ու Ռոբերտ Քոչարյանը կոմպրոմատներ են ունեցել որոշ դատավորների վրա, եւ հավանական է, որ դրանց մասին որոշ նյութեր լինեն ԱԱԾ-ում։ Ինչպե՞ս է հնարավոր ձեռք բերել այդ նյութերը բացվելու են ԱԱԾ արխիվնե՞րը։
— Ես չգիտեմ՝ եղել են կոմպրոմատներ, թե չեն եղել: Ամեն դեպքում, իմ կարծիքով, դրանք որեւէ կերպ չպետք է օգտագործվեն: Ոչ մեկ չի ցանկանում կոմպրոմատների կամ քրեական հետապնդումների միջոցով մաքրել դատական համակարգը: Նման գործելաոճը հակասում է անցումային արդարադատության տրամաբանությանը եւ ուղղակի անընդունելի է: Անցումային արդարադատության իմաստն այն է, որ հնարավորություն է տրվում պաշտոնյաներին ինքնակամ որոշելու՝ արդյոք պատրաստ են, բացահայտելով իրենց գույքի եւ շահերի մասին տվյալները մնալ համակարգում, թե նախընտրում են չտրամադրել հայտարարագիր եւ հեռանալ համակարգից: Սա փափուկ ազդեցության գործիք է եւ ես կողմնակից եմ հենց այսպիսի մեթոդների: Անթույլատրելի են կոմպրոմատներն ու հետապնդումները: Այս գործընթացը լիովին օրինական է եւ նաեւ չի ստորացնում մարդկային արժանապատվությունը: Սա նախեւառաջ ինքնակամ գործընթաց է:
— Վարչապետը նաեւ ասաց, որ Մարդու իրավունքների Եվրոպական դատարանի որոշումներով հաստատված՝ քաղաքացիների իրավունքների կոպիտ խախտումներով դատավճիռների հեղինակ բոլոր դատավորները պետք է հրաժարական տան, հեռանան կամ հեռացվեն պաշտոններից: Ըստ Ձեզ՝ այդ դատավորները ինքնակամ կհեռանա՞ն, ինքնակամ կմաքրե՞ն համակարգը, թե՞ միջամտություն պետք է լինի, եւ ինչպե՞ս է լինելու այդ միջամտությունը։
— Միջամտությունը լինելու է բացառապես օրինական հիմքով. ԱԺ-ում ընդունված օրենքի ուժով այդ դատավորները կհեռացվեն իրենց պաշտոններից: Ընտրության չափանիշն էլ պարզ է. օրինակ հայտարարագիր չներկայացնելը կամ Մարդու իրավունքների Եվրոպական դատարանի որոշումներով հաստատված՝ քաղաքացիների իրավունքների կոպիտ խախտումներով դատավճիռների հեղինակ բոլոր դատավորները: Հասկանալի է, որ գուցե շատ դատավորներ չցանկանան հայտարարագիր տալ կամ որոշեն, որ դա ստորացուցիչ է եւ հեռանան: Շատ կարեւոր է զուգահեռ մտածել նաեւ նոր եւ պրոֆեսիոնալ կադրերի համալրման մասին: Ասեմ նաեւ, որ քննարկվում է դատավորների աշխատավարձերի բարձրացման հարցը՝ վեթթինգին զուգահեռ: Հիմա դատավորը ստանում է մոտավորապես 400.000 դրամ ու այն հանգամանքը, որ ոչ մի դատավոր չի բողոքում այս խնդրից, նույնպես տարօրինակ է՝ հաշվի առնելով նրանց չափազանց պատասխանատու եւ ծանրաբեռնված աշխատանքը:
— Մոտավորապես ի՞նչ ժամանակահատվածում է իրականացվելու վեթթինգը։
— Չեմ կարող ասել: Որքան որ պետք է:
— Անցումային արդարադատության հարցով ԱԺ լսումների օր է նշանակված արդեն։ Վարչապետն այսօր այս մեխանիզմի կիրառման խիստ անհրաժեշտության մասին խոսեց՝ նշելով, որ 1-2 ամսվա ընթացքում պետք է ամփոփվի վերջին ամիսներին արված աշխատանքը։ Ավելի կոնկրետ՝ ե՞րբ է ռեալ մեխանիզմի ներդրումը։
— Մեկ-երկու ամսվա ընթացքում պետք է ամփոփովի վերջին յոթ-ութ ամիսներին այս ուղղությամբ կատարված աշխատանքը։ Հնարավորինս արագ, բայց մտածված որոշումներ պետք է լինեն: Կոնկրետ ժամկետ չեմ կարող ասել:
